Rychlewski Janusz, pseud.: Farys, Grzegorz Sędzimir, Janusz Sławomir, Sławomir Lewart, Krzysztof Zbrucz (1915–1987), literat, dziennikarz. Ur. 5 IV w Żninie, był synem Kazimierza (zm. w grudniu 1942 w Mauthausen), ziemianina i prawnika, oficera WP, jednego z organizatorów powstania wielkopolskiego 1918 r., oraz Felicji z Gniadkiewiczów.
Gimnazjum humanistyczne ukończył R. (1935) w Bydgoszczy, podchorążówkę w Grudziądzu (1936). Kilkakrotnie podejmował studia prawnicze; na Uniw. Pozn. (1936–9), wileńskim (1940–1), w Budapeszcie (1944).
W kampanii wrześniowej 1939 r., w której wziął udział w stopniu podporucznika, dostał się R. do niewoli Armii Czerwonej (w Lubelskiem). Zbiegł do Wilna; do lutego 1940 był tu komendantem domu akademickiego; brał udział w konspiracji (m. in. wysyłał korespondencje na użytek rządu polskiego w Angers), został za to uwięziony i osadzony na Łukiszkach, wypuszczony wskutek interwencji ambasady brytyjskiej, został ponownie aresztowany i osadzony w obozie w Żagarach. Zwolniony po pewnym czasie i znów aresztowany w styczniu 1941, uciekł w czerwcu t. r. z wagonu. Jesienią 1941 dotarł pieszo do stolicy Polski. W stopniu oficerskim był instruktorem w Armii Krajowej (AK), współredagował pismo konspiracyjne „Praca i Walka”. Tropiony przez gestapo, pod koniec 1943 r. przedostał się na Węgry z zamiarem udania się dalej, do emigracyjnych polskich sił zbrojnych. Gdy się mu to nie powiodło, wrócił w maju 1944 do Warszawy. Pracował w redakcji konspiracyjnej „Walki”. Wziął udział w powstaniu warszawskim. Uciekł z transportu do obozu w Pruszkowie, dokąd po kapitulacji miał być przez Niemców wywieziony. W łączności z terenowym dowództwem AK wydawał na powielaczu w Grójeckiem, gdzie się schronił, „Biuletyn Radiowy”. W grudniu 1944, zagrożony aresztowaniem, uciekł do Krakowa; po wyzwoleniu miasta (18 I 1945) współpracował z tamtejszą rozgłośnią radiową. Wraz z końcem wojny osiedlił się na Wybrzeżu. Został w kwietniu 1945 kierownikiem literackim rozgłośni Polskiego Radia w Gdańsku-Wrzeszczu, jak również Teatru Dramatycznego w Sopocie. Należał do założycieli pisma „Wiatr od Morza”. Prowadził dział literacki w „Echach Borów Nadbałtyckich”. Dojeżdżał na Warmię i na Mazury, włączając się w przedsięwziętą tam polską akcję oświatową. Następnie (1946–9) był doradcą Wytwórni Filmów Fabularnych w Łodzi, redaktorem literackim dwutygodnika „Film” oraz kierownikiem grupy scenariuszowej. Mieszkał wówczas w Podkowie Leśnej, w Łodzi, a od r. 1949 w Warszawie. W r. 1953 przeszedł przez areszt polityczny. W okresie 1956–63 dużo podróżował po całym kraju, utrzymując się głównie ze spotkań autorskich; chętnie także brał udział w rejsach morskich, na które Polskie Linie Oceaniczne zapraszały literatów (jeszcze w r. 1947 na jachcie wydobytym z morza dotarł do Szwecji, uzyskał dyplom sternika morskiego). Uczestniczył także w rajdach samochodowych. Od r. 1956 coraz częściej pisywał do prasy Stowarzyszenia «Pax», po kilku latach (1960) stał się jej regularnym współpracownikiem. Pozwoliło mu się to ustabilizować w Warszawie, po długim okresie trudności z uzyskaniem mieszkania.
W r. 1964 wyjechał R. dzięki stypendium Fundacji Kościuszkowskiej do USA. Przez dwa lata odbył tu wiele cieszących się powodzeniem wieczorów autorskich, redagował „Panoramę Polonii” w Los Angeles (1965–6). Potem się przenosił kolejno do Paryża (z końcem 1966 r.), do Szwajcarii, Belgii i Niemiec Zachodnich, by w r. 1968 osiąść w Rzymie. W polskiej sekcji Radia Watykańskiego miewał pogadanki o włoskich polonikach; wydaje się, że w pozyskaniu zaufania sfer kościelnych dopomógł mu o. Tomasz Rostworowski. I stąd wyjeżdżał z odczytami, dobrze przyjmowanymi w środowiskach polonijnych: lubił ten swój żywot trampa i gawędziarza. Z czasem jednak zaczął prowadzić życie osiadłe: najpierw (do r. 1973) jako świecki mieszkaniec (kustosz) eremu na Monte Soratte, później, wróciwszy do Polski, w Chomiąży Szlacheckiej koło Żnina; ale i po r. 1973 wyruszał na spotkania autorskie, również zagraniczne (do Kanady i USA w l. 1977–8). Od r. 1955 był członkiem Związku Literatów Polskich (ZLP), należał także do Pen-Clubu.
R. debiutował jeszcze jako gimnazjalista w wychodzącym w Bydgoszczy piśmie międzyszkolnym „Ogniwa”, później wiersze i felietony zamieszczał w „Dzienniku Bydgoskim”, „Kurierze Poznańskim”, „Kurierze Pałuckim”, „Podchorążym”, „Dzienniku Chicagowskim”; dostarczał też tekstów do Rozgłośni Polskiego Radia w Poznaniu (1936–9). Po wojnie dał się lepiej poznać tomem opowiadań o tematyce okupacyjnej wydanych u Gebethnera i Wolffa Człowiek z gutaperki (W. 1949) oraz autobiograficzną powieścią Zielone granice (pierwodruk: Ł. 1949; dalsze wydania rozszerzane i uzupełniane). W okresie realizmu socjalistycznego ratował się ucieczką w historię («Produkcyjniaków nie pisałem, łatwa kariera […] była mi obmierzła» – chwalił się przed Zarządem Głównym ZLP 18 XI 1956). Tak powstała powieść o Szwedach pod Oliwą w XVII w. Admirał i junga (W. 1954) albo Czapka frygijska (W. 1956) na temat Gromady Grudziąż, której początek dało (W. 1953) widowisko dla teatrów amatorskich Zwiastuny. Okres powstania listopadowego zbeletryzował (na podstawie pamiętników Białyniaka, tj. Kajetana Rzepeckiego) w powieści Habit i czako (W. 1960). Większość licznych jego opowiadań weszła do tomów: Otwarte niebo (W. 1960) i Sombrero (W. 1962). Osobne wydania miewały także liczne utwory dramatyczne, pomyślane dla scen amatorskich – jak np. ochotniczych straży pożarnych. Sam autor większe znaczenie przypisywał swym dramatom późniejszym: Chichot Mefista (1967), Pieczęć krwi (1969), Gdzie byłaś, Judyto? (1970), których bohaterami są Maksymilian Kolbe, Janusz Korczak, Franz Jägerstatter (w maszynopisach Agencji Autorskiej w Warszawie). Fragmenty wspomnień R-ego Z całego świata tamta strona (Portrety rodzinne) były częściowo drukowane w prasie społeczno-literackiej (np. „Kontakty” 1976 nr 9/10). Pod koniec życia R. utworzył w Żninie fundację imienia swego ojca. Zmarł 12 IX 1987 w Radziejowie koło Włocławka, w wyniku wypadku samochodowego. Pochowany został w grobowcu rodzinnym na cmentarzu parafialnym w Żninie.
Z małżeństwa zawartego wiosną 1955 z Marią Zawistowską miał R. bliźniaków Konrada i Kornela, ur. 19 XII 1955, zmarłych w niemowlęctwie. Małżeństwo zakończyło się rozwodem.
Fot. na obwolucie Człowieka z gutaperki (W. 1949); – Nowy Korbut (Słown. Pisarzy); Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; Utwory Janusza Rychlewskiego, w: Rychlewski J., Zielone granice, Wyd. 3 W. 1981 s. 394–5; Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni, W. 1977; Kto jest kim w Polsce 1984, W. 1984; Olszewicz, Lista strat kultury pol. (dot. Kazimierza Rychlewskiego); – Dawidowicz A., Janusz Rychlewski, „Tyg. Pol.” 1987 nr 50 (fot.); Nawrocki A., W przeszłości szukać teraźniejszości, „Nowa Wieś” 1980 nr 28; Żółciński T. J., Janusz Rychlewski, „Słowo Powsz.” 1987 nr 186; – „Głos Wpol.” 1987 nr 216; „Życie Warszawy” 1987 nr 218, 224, 231; – Dom Literatury w W. Biblioteka: Arch. PEN-Klubu w Warszawie, Ankieta ZLP i korespondencja R-ego z ZG ZLP, teczka wycinków prasowych (w tym kserokopie z polskiej prasy emigracyjnej, dostarczane przez R-ego); – Mater. Red. PSB: Ankieta Interpressu dla redakcji „Who’s Who” wypełniona przez R-ego w r. 1979 oraz inne nadesłane tam przez R-ego materiały (m. in. autobiografia).
Andrzej Biernacki